‘Zicht op Leiden’: een schilderij van Jan Gooyen uit 1680. Er staat een stadslandschap afgebeeld met overal molens aan de horizon. Het voordeel van die molens was dat alle energie die in de stad nodig was, ook in en rond de stad werd opgewekt. Zo moet het in de toekomst weer zijn. In 2050 moet Nederland voor een groot deel energieneutraal zijn. Ook dan zal de energieopwekking weer zichtbaar zijn in de stad en in het landschap.
Hoe de duurzame energiebronnen het landschap precies zullen beïnvloeden, is voor de meeste regio’s nog onbekend. Voor de regio Hart van Holland, het daily urban system rondom Leiden, is het ruimtebeslag door ontwerpend onderzoek inzichtelijk gemaakt.
In opdracht van de gemeente Leiden en het ministerie van Infrastructuur en Milieu maakten de bureaus Fabric, Posad, Evolv en Buck Consultants een verkenning ‘Energie en Ruimte’. Deze verkenning is bedoeld als input voor de Omgevingsvisie die de verschillende gemeenten samen willen opstellen. Door middel van kaarten, impressies, tekst en cijfers toonden zij in een interactieve pdf hoe de weg naar een energieneutrale regio er precies uitziet.
Uit: Hart van Holland Energieneutraal (gemaakt door Fabric).
De conclusie van het onderzoek is kort, maar krachtig: het is mogelijk om de regio in 2050 energieneutraal te laten zijn. Wel vraagt dat een enorme inspanning en samenwerking van de betrokken gemeenten. In de informele regio Hart van Holland werken tien gemeenten, waaronder Leiden, Wassenaar, Kaag en Braassem, Teylingen en Zoeterwoude, samen aan een regionale Omgevingsvisie waarin de energietransitie een belangrijk onderdeel is. Het ontwerpend onderzoek helpt bij de regionale samenwerking, omdat het voor de gemeenten nu inzichtelijk is wat er nodig is en welke mogelijkheden de verschillende gemeenten hebben. Het vormt een basis voor het gesprek tussen de gemeenten.
De resultaten van de verkenning zorgden voor realiteitsbesef bij de deelnemende gemeenten. Om met zonne-energie de totale energiebehoefte op te wekken, zou bijvoorbeeld 23 procent van het landoppervlak van de regio vol moeten staan met zonnepanelen. Omdat er tussen windmolens een minimale afstand nodig is, zou een windpark nodig zijn dat 60 procent van het landoppervlakte van de regio in beslag neemt. Om het met biomassa op te wekken, zou 39 keer het grondoppervlakte van de regio nodig zijn.
“De uitkomsten waren best schokkend, maar hebben ons de ogen geopend voor de enorme ruimtelijke gevolgen”, reageert Fred Goedbloed van de gemeente Leiden. “Het landschap met zijn weilanden, sloten, duinen en kusten is heel belangrijk voor de identiteit van deze regio. We willen de verschillende soorten landschap graag behouden.” In Zoeterwoude wordt de verkenning gezien als een leidraad voor wat er technisch mogelijk is. “We zitten in het Groene Hart en dat vol zetten met windmolens en zonnepanelen gaat ons te ver”, stelt Els Möhle van de gemeente. “We zijn blij met deze verkenning als basis, zodat we goede keuzes kunnen maken. En dat is nog niet zo makkelijk als we dachten.”
Uit: Hart van Holland Energieneutraal (gemaakt door Fabric).
Ook de dagbladen logen er niet om. In het Leidsch Dagblad verschenen impressies uit de verkenning van grote zonnevelden rondom Leiden. Ook kwamen er heftige reacties op de beelden van zonnepanelen in de duinen. “Het maakt emoties los. Mensen trekken wit weg als ze dit zien”, zegt Eric Frijters, directeur van Fabric. “Maar moeten we geen taboes aansnijden als ze een enorm interessant perspectief voor deze regio kunnen opleveren?”
Tegelijkertijd is er veel optimisme. Goedbloed: “De verkenning laat zien dat het wel mogelijk is. Als we nu met z’n allen investeren en een goede samenwerking opzetten, kunnen we het op zo’n manier inpassen dat de identiteit van de landschappen behouden blijft en dat andere opgaven in de regio, geld en mensen gekoppeld worden. We zijn al volop aan de slag.”
Zo werkt Leiden samen met netwerkbedrijf Alliander aan woonwijken zonder gas en maakt de gemeente plannen voor het plaatsen van zonnepanelen in de stad. In Zoeterwoude worden windmolens geplaatst. Ook is de gemeente in gesprek met de agrariërs die hun asbestdaken moeten vervangen. In potentie is zonne-energie een alternatief verdienmodel voor hen. De belangrijkste oplossing voor de regio is het warmtenet. Leiden, Leiderdorp en Oegstgeest hebben momenteel stadsverwarming vanuit een gascentrale. Deze warmtebron wordt op korte termijn vervangen door restwarmte uit de Rotterdamse haven.
De ontwerpstudie houdt rekening met de situatie van de regio en spiegelt voor hoeveel dakoppervlak er nodig is voor zonnepanelen, maar ook wat het landschap zou kunnen betekenen. Er zijn bijvoorbeeld een aantal veengebieden die aan het verzakken of verzilten zijn. Dit zijn opgaven die gekoppeld zouden kunnen worden aan de energietransitie. Zonne-energie zou hierin bijvoorbeeld een rol kunnen spelen. Ook de bollenvelden hebben onbenut potentieel. In de verkenning is een oplossing te vinden van gekleurd energieopwekkend folie dat in de winter de bollenvelden bedekt. Een oplossing die heel specifiek past bij het landschap van de regio Hart van Holland en een voorbeeld van de rol die ontwerp kan spelen bij het accommoderen van de energietransitie.
Uit: Hart van Holland Energieneutraal (gemaakt door Fabric).
Volgens Frijters is de regio, of tenminste het daily urban system, het optimale schaalniveau voor de energietransitie. “Als elke gemeente het zelf op gaat lossen, is de ruimtelijke impact groter en is er kans dat het niet haalbaar is.” Uit de verkenning blijkt dat er op regioniveau een nieuwe energiemarkt kan ontstaan die stedelijke en landelijke gemeenten op een nieuwe manier met elkaar verbindt. “Dat betekent wel dat regio’s verder moeten kijken dan het stimuleren van bottom-up initiatieven. Natuurlijk leveren die een bijdrage, maar er moet ook een overkoepelend plan zijn om deze markt te creëren en de doelstellingen te halen.”
Fred Goedbloed benadrukt dat alles valt of staat met een goede regionale samenwerking. “Om de doelstellingen te halen moeten we meer dan 200 windmolens plaatsen. Niemand wil dat aan z’n bewoners vertellen. En waarom zou Kaag en Braassem windmolens plaatsen als de energie door Leiden gebruikt wordt? Met een gezamenlijke Omgevingsvisie hopen we hier antwoord op te geven. Zo kunnen we als de geesten rijp zijn de overgang zo snel mogelijk een plek geven.”
Zowel Frijters als de gemeenten merken dat er langzaam meer bewustzijn komt rondom duurzame energie. Ook de voordelen van regionaal samenwerken op dit thema komen in de studie ruimschoots naar voren en dat kan zorgen voor extra draagvlak. Buck Consultants becijferde dat het energieneutraal maken van de regio 1.400 banen oplevert in de productie en installatie en vervolgens nog eens 1.200 in onderhoud en beheer. Deze banen zouden jaarlijks 235 miljoen euro aan toegevoegde waarde kunnen creëren. “Het is een dure transitie, maar je geeft het uit in eigen regio. Dat levert uiteindelijk een grotere economie op”, zegt Frijters.
Tot slot benadrukt hij het belang om deze kansen nu te grijpen. “Als we te lang wachten is er straks blinde paniek om de doelstellingen toch te halen en wordt heel het land vol gezet met windturbines die een enorme impact op het landschap hebben. Dan is er geen tijd meer voor mooie oplossingen als met folie gekleurde bollenvelden. Ik snap niet dat we hier in Nederland niet veel harder mee bezig zijn, onze kennis hierover zouden we eveneens wereldwijd kunnen delen. Het is een voorbeeld van hoe je de planeet kan redden en tegelijkertijd de economie enorm kan vergroten.”
—
Alle afbeeldingen in dit blog zijn van gemaakt door het bureau Fabric en zijn met toestemming geplaatst.
Daphne Koenders Stadsgeograaf en journalist
