Alleen een vastberaden overheid kan haar burgers van hun co2-verslaving afhelpen. De kracht van verbeelding kan hierin een belangrijke rol spelen.
Stel je voor dat we in Nederland alles op alles zetten om het klimaatverdrag van Parijs (‘het 2-gradendoel) te halen. We zetten de hele polder vol met windmolens. Op alle daken komen zonnepanelen. En elke woning wordt perfect geïsoleerd. Dan nog gaan we het lang niet redden. We moeten naar zee in niet zo’n beetje ook.
Om het 2-gradendoel te halen moeten er 25.000 windmolens op de Noordzee verrijzen Dat komt uit het ontwerpend onderzoek 2050- An Energetic Odyssey, dat op de IABR 2016 tentoon werd gesteld. Gebaseerd op een backcasting studie van Ecofys met de stappen die we de komende vijfendertig jaar moeten zetten om in 2050 volledig klimaatneutraal te zijn. Een verbeelding die laat zien dat het kan, 25.000 windmolens op de Noordzee, technisch, milieukundig en bedrijfsmatig. Hiervoor kunnen we echter niet terugvallen op het oude overheidsmodel.
Ondernemende Overheid
Dit lukt alleen met een entrepreneurial state, een term gemunt door de Amerikaans-Italiaanse economie Marianna Mazzucato. Haar historisch onderzoek wijst uit dat overheden een cruciale rol hadden in de ontwikkeling van internet en andere technologie. Alleen een overheid durft te investeren in onderzoek waarvan het hoogst onzeker is of het iets oplevert, maar waarvan de economische en maatschappelijke baten in potentie gigantisch zijn.
Mazzucato’s ideeën hebben de laatste tijd veel weerklank gevonden. Terecht, want haar inzichten ook zijn relevant om de ‘next economy’ vorm te geven; sociaal inclusief, economisch vitaal en gebaseerd op hernieuwbare energie. Dit geldt zeker voor de windmolens op de Noordzee, maar ook breder. Hoe zou zo’n ondernemende overheid er in de Nederlandse context uit moeten zien?
Scherp sturen
Deze nieuwe ondernemende overheid moet een langetermijnvisie definiëren en tegelijkertijd doelen voor de korte, middellange en lange termijn stellen zodat kan worden ingespeeld op toekomstige onzekerheden. Het bedrijfsleven richt zich namelijk te vaak op de korte termijn.
Het moet duidelijk zijn dat het doel – een radicaal CO2-uitstootvrije economie – onwrikbaar vaststaat, omdat het moeilijk is financiering te organiseren als een overheidsgarantie ontbreekt. De enige mogelijke toekomstige correctie bestaat uit het verder aanscherpen van de doelen.
In het geval van de energietransitie zou het enorm helpen als er aan CO2-uitstoot een flink prijskaartje kwam te hangen, een koolstofbelasting. Niet in de prijs doorberekende kosten gaan we dan voelen in ons gedrag. Dan bestaat natuurlijk het risico van ‘CO2-lekken’, waarbij bedrijven productie eenvoudigweg naar elders verplaatsen. Maar we moeten niet vergeten dat veel binnenlandse domeinen zogenaamde ‘beschermde sectoren’ zijn, waarvoor dit risico niet geldt. Mensen verhuizen bijvoorbeeld niet naar het buitenland als ze worden gedwongen hun woning te isoleren.
Een andere sleutel in het omvormen van financieringsstromen ligt in de keuze voor de verdeling van publieke middelen. Innovatieprogramma’s zoals de topsectoren moeten direct aan de grote agenda gekoppeld worden. Transitiesectoren in plaats van topsectoren.
Verbeelding
Maar met alleen een pakket aan beleidsdoelen en regelgeving komen we er niet. De klimaatcrisis is namelijk ook een crisis van de verbeelding. Krachtige beelden geven een tijdperk dynamiek en maken grote projecten mogelijk. Het fossiele tijdperk had deze sterke beelden, denk aan roadmovies, de rocksongs, de vrijheid van de buitenwijken en BBQ. Maar meer en meer wordt duidelijk hoe absurd deze tijd was.
Het fossiele tijdperk heeft geleid tot ontstellend veel luchtvervuiling, smerig oppervlaktewater en eindeloze buitenwijken. Maar dat weten we nu wel; de uitdaging is om nu niet meer na te denken over wat we zullen kwijtraken, maar vooruit te durven kijken en ons een voorstelling te maken van de positieve toekomst die voor ons ligt.
Neem de uitkomsten van en debatten over the Nordic City, in de door aardbevingen getroffen regio Groningen. Die aardbevingen werden veroorzaakt door de gaswinning die de Nederlandse begroting decennia spekte. Het perspectief van een Nordic City creëerde weer uitzicht op een positieve toekomst en bood een coalitie van actoren een oriëntatiepunt voor verder debat en besluiten.
Zoals de Groningse wethouder Roeland van der Schaaf hierover zei tijdens een van de Next Steps avonden op de IABR: “We moeten laten zien dat energietransitie niet zorgt voor achteruitgang. Het is geen stap terug. We moeten een positief verhaal vertellen, zodat we stappen vooruit gaan zetten.”
Nieuw elan voor de energietransitie
Beleidsmakers stellen zich tegenwoordig tevreden met een overheid die zich opstelt als facilitator. Ik zie echter niet in hoe dat overheidsmodel ervoor kan zorgen dat onze CO2-uitstoot met 95 procent wordt gereduceerd. Of zoals mijn geachte collega Henk Ovink het nog scherper stelt: “Faciliteren is het failliet van de overheid.”
We zijn simpelweg verslaafd aan aardolie. En je krijgt verslaafden ook niet van de drank door ze enkel aan te raden naar een AA-bijeenkomst te gaan. Daar is een interventie voor nodig. De Energetic Odyssey liet zien dat zo’n interventie heel wel mogelijk is. Door als overheid het voortouw te nemen, door te investeren en een coalitie te bouwen met andere overheden en bedrijven. Voortgestuwd door een wervend beeld, dat laat zien dat het echt kan, die postfossiele samenleving.
Dit is ook precies wat de energietransitie in de Nederlandse ruimtelijke ordening nodig heeft. Krachtige verbeeldingen van een landschap zonder fossiel, maar met infrastructuur voor hernieuwbare energie. Dit betreft zowel nog niet bestaande toekomstbeelden zoals de Energetic Odyssey en Nordic City als spannende experimenten zoals Lombox in Utrecht die verder opgeschaald kunnen worden. Verbeeldingskracht is wat ik alle ruimtelijke professionals in Nederland zou willen toewensen. Durft verder te kijken, en benut de wervende kracht van de verbeelding!