Ontwerpen is een veel gehanteerde aanpak voor het ontwikkelen van regionale ruimtelijke visies en lange termijn perspectieven. Maar wat schieten we ermee op? Aan de hand van interviews met een gemêleerde groep stakeholders, en een verkenning van de internationale ontwerpliteratuur onderzochten we de toegevoegde waarde van zo’n ontwerpende aanpak.
In Nederland ontstond in de tweede helft van de jaren ’80 van de vorig eeuw, in reactie op de rationale planningsbenadering van de decennia daarvoor, hernieuwde aandacht voor regionaal ontwerpen. Initiatieven als Nederland Nu Als Ontwerp (NNAO) en de eerste Eo Wijersprijsvragen maakten gebruik van de integrerende en verbeeldende kracht van ontwerpen voor grootschalige ruimtelijke opgaven. Sinds die tijd heeft regionaal ontwerpen een vlucht genomen en wordt het op veel plekken ingezet om regionale opgaven in de vingers te krijgen en om perspectieven te ontwikkelen voor de lange termijn.
De toegenomen belangstelling voor een ontwerpende aanpak past bij veranderingen in de maatschappij, politiek en bestuur. Een governance-aanpak, waarin niet-overheidspartijen actief meedenken en doen, is niet meer weg te denken uit de huidige ruimtelijke ordeningspraktijk. Regionale ruimtelijke visies en lange termijn perspectieven zijn dan ook vaak de uitkomst van een intensieve samenwerking tussen verschillende partijen, elk met eigen invalshoeken en belangen.
In onze zoektocht naar de specifieke toegevoegde waarde van een ontwerpende aanpak, hebben we meerdere stakeholders in de regio’s Eindhoven en Parkstad gevraagd hoe zij de rol van ontwerpen ervaren. Het tekenen op kaarten tijdens ontwerpworkshops werd bijvoorbeeld genoemd als iets wat discussie en interactie initieerde: “Dan wordt het concreet. Dan wordt het spannend … Je kan er een kleurtje neerzetten, maar wat zegt dat kleurtje. Wat betekent het? … de legenda van een kaart levert vaak de meeste discussie op.”
Ook inzicht krijgen en verbetering van regionale samenwerking kwamen aan de orde: “Doordat je met visievorming bezig bent, hoor en zie je wat een ander wil en hoe je dat beter op elkaar af kan stemmen.”
In totaal hebben we elf verschillende bijdragen van ontwerpen aan regionale ruimtelijke ordening uit de interviews gehaald, waarvan vier bijdragen aan de inhoud en zeven bijdragen aan het proces van ruimtelijke ordening. Deze bijdragen staan samengevat in onderstaande tabel.
Vervolgens wilden we weten wat de academische literatuur in landschapsarchitectuur en ruimtelijk ontwerp te zeggen heeft over deze bijdragen van ontwerpen aan ruimtelijke ordening. Deze verkenning leverde geen nieuwe bijdragen op, maar gaf wel verdieping aan de inzichten uit de interviews. Opvallend was dat in de wetenschappelijke literatuur weinig aandacht is voor interactieve ontwerpprocessen met stakeholders, terwijl de interviews creëren van support en betrokkenheid, gemeenschappelijke beeldvorming en ideeontwikkeling en verbeteren van samenwerking en netwerkvorming nadrukkelijk aan deze interactieve manier van ontwerpen koppelden. Uit een van de interviews: “het … verschil is dat je dan ambassadeurs hebt georganiseerd in plaats van weerstand en angst.”
Ondanks de groeiende aandacht voor de politieke en communicatieve kant van ontwerpen is dit blijkbaar een onderwerp dat nog maar beperkt in academische wereld van het ruimtelijk ontwerpen is doorgedrongen. Ook de claim dat ontwerpen ruimtelijke ontwikkelingen zou versnellen is iets wat nog weinig aandacht heeft aan de academische kant van de ruimtelijke ontwerp disciplines.
Onze verkenning laat een breed veld aan bijdragen van ontwerpen aan regionale ruimtelijke ordening zien. Ontwerpen, of een ontwerpende aanpak leidt tot nieuwe inzichten in regionale opgaven en mogelijkheden, maar ook in de perspectieven en belangen van verschillende stakeholders, in mogelijke oplossingsrichtingen en keuzes, in welke acties kunnen worden ondernomen en wie daarbij betrokken zou moeten zijn. Kortom, in de woorden van één van de stakeholders: “Van ontwerpen ga je het begrijpen.”
Is een ontwerpende aanpak altijd goed? Ons inziens is regionaal ontwerpen bij uitstek geschikt in complexe en onzekere planningssituaties. Dit zijn situaties waarin onbekende veranderingen op de agenda staan, de belangen onduidelijk zijn, er geen overeenstemming is over de ontwikkelingsrichting, en planning daarom gericht is op het verkennen en identificeren van een handelingsperspectief in deze onzekere context.
Regionaal ontwerp kan in dergelijke situaties meerwaarde hebben door het gesprek tussen belanghebbenden te organiseren en ondersteunen, informatie bij elkaar te brengen, complexiteit te reduceren, en nieuwe ideeën te ontwikkelen.
Ontwerpers zijn getraind in het samenbrengen van verschillende elementen en informatie in samenhangende concepten en ideeën, en kunnen daarmee helpen bij het verkennen van integrale oplossingsrichtingen in complexe situaties.
Een interactieve ontwerpaanpak vraagt echter meer van een ontwerper dan expertise en creativiteit. Een ontwerper moet ook kunnen luisteren, vragen stellen en groepsprocessen begeleiden, en een passend interactief proces kunnen ontwerpen. Voor deze vaardigheden is meer aandacht nodig in het ontwerponderzoek en -onderwijs.
—
Dit artikel is een samenvatting van “Design makes you understand” – Mapping the contributions of design to regional planning and development, dat kortgeleden is gepubliceerd in Landscape and Urban Planning, een wetenschappelijk tijdschrift gericht op het vergroten van het begrip van landschappen, om zo duurzame landschappelijke oplossingen te promoten. Mensen die geïnteresseerd zijn in het volledige (Engelstalige) artikel kunnen contact opnemen met Annet Kempenaar.
Foto boven: Ontwerpworkshop strategie voor klimaatbestendigheid IJssel-Vechtdelta (foto: Urhahn Stedenbouw en Strategie)
Annet Kempenaar Onderzoeker
Annet Kempenaar is landschapsarchitect en doet promotieonderzoek bij de leerstoelgroep Landschapsarchitectuur aan de Wageningen Universiteit. Zij onderzoekt de rol van regionaal ontwerpen in strategische ruimtelijke planvorming.
Judith Westerink Onderzoeker
Judith Westerink werkt als onderzoeker bij Alterra Wageningen UR. Zij kijkt met een planologische / bestuurskundige blik naar ontwikkelingen op het gebied van natuur en landbouw, stad en land. Zij was onder meer projectleider van het onderzoek Boeren voor Natuur.