In het uitverkochte Blauw-witte Gebouw in Rotterdam ging het tijdens het 3e RUIMTEVOLK College over transities toen en nu. Auke van der Woud was weemoedig over het verdwijnen van een sterke overheid. Jan Rotmans was vooral hoopvol en ziet overal initiatieven opkomen die de transitie van de 21e eeuw vorm gaan geven. Consensus is er over de rol van de overheid. Die moet niet terugtreden, maar anticiperen. Hiervoor is visie cruciaal.
“Het is de eerste keer dat we zoveel mensen hier hebben. We zijn apetrots.” Aldus Jan Lemmers van WIJkCoöperatie Rotterdam-Noord. Hij heeft zojuist nog even snel een kostuum aangetrokken en zit nu net zo strak in het pak als Professor Jan Rotmans. Deze tweede Jan van de avond vindt dat je Rotterdam vooral moet overlaten aan de mensen in de stad en die niet top-down moet besturen. De eerste Jan is ongetwijfeld een man naar het hart van de tweede Jan. De WIJkCooperatie (let op de kleine k) beheert sinds 2014 het Blauw-Witte Gebouw, waar het derde RUIMTEVOLK College Transities Toen en Nu plaatsvindt.
Het Blauw-Witte Gebouw is onderdeel van het Zomerhofkwartier, een voorheen verpauperd deel van Rotterdam-Noord. Samen met diverse partijen probeert de WIJkCoöperatie de buurt een boost te geven door buurtbewoners te helpen met solliciteren, computercursussen aan te bieden en het groen in de wijk te onderhouden. De WIJkCoöperatie dient het algemeen belang, net als de overheid dat deed in de 19e eeuw door het aanleggen van riolering, het bouwen van badhuizen en het opruimen van krotten. Dit was een reactie van medemenselijkheid op de schrijnende situaties die er heersten in het ‘Koninkrijk van Sloppen’, aldus emeritus hoogleraar Auke van der Woud.
Met de herziening van de grondwet in 1848 werd dit ‘algemene belang’ voor het eerst expliciet benoemd. Dit was de transitie van toen waarbij grote publieke werken de maatschappij ingrijpend veranderden. Na de Tweede Wereldoorlog zette deze traditie zich voort in de nationale ruimtelijke ordening, constateert de emiritus professor. Het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VROM) was hierin leidend. Door niet alleen grote publieke werken te initiëren en uit te voeren, maar ook door diep over de ruimtelijke toekomst van Nederland na te denken. Zie de vier kloeke nota’s over ruimtelijke ordening die vanaf 1960 verschenen.
Op dit moment lijken we echter op een keerpunt te staan, constateert Van der Woud wat weemoedig. VROM is grotendeels ontmanteld. Het overgebleven Ministerie van Infrastructuur & Milieu stelt nu zelfs voor de kust vrij te geven voor bebouwing. Vergelijk dat toch eens met de contemplatie van een VROM-verkenning uit 1988: Nederland 2030 – Debat. Directeur-Generaal Ruimtelijke Ordening Kroese-Duijsters schreef hierbij ten geleide: ‘Beslissingen mogen niet lichtzinnig genomen worden. We moeten immers straks geen spijt krijgen van veranderingen die we nu in gang zetten.’
Auke van der Woud vertelt over de veranderende rol van de overheid in de ruimtelijke ordening. Foto: Caroline Bégin
Een somber beeld dus. Al ziet Van der Woud ook positieve ontwikkelingen. Initiatieven als De Correspondent, de Vereniging Deltametropool en RUIMTEVOLK organiseren veelal van onderop het debat om het algemeen belang te borgen. Dit soort initiatieven zijn het terrein van hoogleraar Transitiekunde Jan Rotmans, de tweede spreker van de avond. Hij deelt de analyse van Van der Woud, maar is een stuk positiever over de transities van nu.
Rotmans ziet overal in Nederland initiatieven uit de grond schieten die bijdragen aan een transitie, of sterker: een verandering van tijdperk. Zie het succes van lokale zorgcoöperaties, lokale energiemaatschappijen en broodfondsen. Van de door Van der Woud gekoesterde publieke werken vanuit een sterke overheid lijkt Rotterdammer Rotmans aanvankelijk weinig te moeten hebben. “Rotterdam is eigenlijk drie keer verwoest. Eerst door de Duitsers, toen door de modernisten en vervolgens nog een keer door de stadsvernieuwing.”
Met 120 bezoekers was het derde RUIMTEVOLK College uitverkocht. Foto: Caroline Bégin
Toch lijkt dit beeld van Rotmans te kantelen wanneer hij ingaat op de publieke werken die volgens hem nodig zijn voor de grote uitdagingen van deze tijd, zoals klimaat en energie. Enorme ruimtelijke projecten komen voorbij zoals het permanent onder water zetten van delen van het Groene Hart, gigantische windmolenparken op zee en honderden meters brede multifunctionele dijk. Na vragen uit de zaal verduidelijkt Rotmans zijn positie: “Ik ben absoluut niet voor een terugtredende overheid, maar voor een anticiperende overheid, die reageert op ontwikkelingen in de samenleving. Hiervoor is visie nodig. Géén blauwdruk, maar een richting, ambitieuze kaders. Je kunt niet doelloos op reis gaan.”
Stof tot nadenken. De publieke werken van de 21e eeuw zullen een wisselwerking zijn tussen een anticiperende overheid en lokale initiatieven zoals de WIJkCoöperatie Rotterdam Noord. In deze zoektocht, zo benadrukken zowel Van der Woud als Rotmans, is visie cruciaal. De overheid is als een grotendeels blinde kapitein die ons door roerige wateren moet zien te loodsen. Alleen door heel goed naar zijn bemanning te luisteren kan hij richting bepalen. Een lastige, maar noodzakelijke opgave constateert Auke van der Woud tot slot: “Er moeten andere dingen gaan gebeuren, het algemeen belang moet wel bediend worden.”
—
Foto boven: Jan Rotmans tijdens het derde RUIMTEVOLK College in het Blauw-Witte Gebouw in Rotterdam. (Foto: Caroline Bégin)
Peter Pelzer Onderzoeker Universiteit Utrecht
Peter werkt als onderzoeker en docent aan de Urban Futures Studio van de Universiteit Utrecht.
