Als hoofdredacteur van RUIMTEVOLK mocht ik dit jaar als ‘vakcriticus’ zitting nemen in de jury van de Gouden Piramide. De gedachte achter deze Rijksprijs is dat goed opdrachtgeverschap aan de basis ligt van architectuurprojecten en gebiedsontwikkeling die een meerwaarde opleveren voor de samenleving. Jurylid zijn was voor mij een eer én een uitdaging. Met RUIMTEVOLK publiceerden we in 2012 immers een kritisch betoog van Vincent Kompier met als titel ‘Oude Piramide’. De uitdaging was dus om er als jury voor te zorgen dat de genomineerden van de Gouden Piramide echt een toonbeeld zouden zijn van inspirerend opdrachtgeverschap in een nieuwe tijd, en de winnaar al helemaal.
Het thema dit jaar was gebiedsontwikkeling. Een praktijk die met de economische crisis drastische veranderingen heeft doorgemaakt. Gedwongen door een nieuwe realiteit, maar ook door de inzet van mensen die nieuwe wegen insloegen in de impasse waar traditionele gebiedsontwikkeling in terecht was gekomen. Een praktijk die ook veranderd is door mensen die met oog voor maatschappelijke ontwikkelingen en opgaven op een andere manier zijn gaan opereren. De genomineerden van dit jaar beslaan een mooi spectrum van deze veranderingen en de inzet van opdrachtgevers daarin.
Kustwerk Katwijk (foto: Cor Schaap)
De genomineerde gebiedsontwikkeling Kustwerk Katwijk is een prachtige illustratie van hoe de wateropgave op een integrale manier is opgepakt. Met de kustversterking is ook voorzien in de parkeerbehoefte bij het centrum van Katwijk. In een nieuw duinlandschap is een nieuwe zeewering en een parkeergarage gerealiseerd. Daarnaast is het duinlandschap op een bijzonder sensitieve manier ontworpen. Bewoners van Katwijk zijn intensief betrokken bij het ontwerpproces en hebben gezorgd voor waardevolle aanpassingen in het ontwerp.
Bij het bezoek aan het kustwerk spraken we met een team waar de visie en drive vanaf spatte. De realisatie was ruim binnen budget en volledig volgens planning. De doorlooptijd is vergeleken bij andere ruimtelijke projecten bizar kort geweest. Er was geen sprake van vertraging door bezwaarschriften en beroepsprocedures en alles werd op alles gezet opdat de strandtenten op de normale startdag van het seizoen weer open konden. Kortom, keurig bezield opdrachtgeverschap.
Ballooërveld, Drentsche Aa-gebied (foto: Gouden Piramide)
Nog een gebiedsontwikkeling waar zachte waarden in het proces een nadrukkelijke rol hebben gespeeld, is de interventie in het Drentsche Aa-gebied. In het natuurgebied is met acupunctuuringrepen de landschappelijke kwaliteit van het gebied verbeterd en de cultuurhistorische waarde, de biografie van het landschap, leesbaar gemaakt. Door de intensieve participatie van bewoners in het planproces zijn belangentegenstellingen geslecht en is betrokkenheid gegroeid. Een deel van het gebied is zelfs onder handen genomen zonder gebruik te maken van machines, om de energie op die plek niet te verstoren. Deze plek heeft voor een groep omwonenden een belangrijke mystieke waarde. En eerlijk gezegd voelde die plek ook speciaal toen we deze bezochten. De werkzaamheden werden, net als het dagelijks beheer nu, deels uitgevoerd door een groep mensen met grote afstand tot de arbeidsmarkt.
Zo heeft het gebied niet alleen waarde gekregen voor recreatie, maar ook voor omwonenden. De kanttekening bij deze ontwikkeling is dat die in belangrijke mate mogelijk is gemaakt door financiering uit het Belvedèreprogramma. Dit programma had als doel de inzet van cultuurhistorie bij ruimtelijke transformatie te stimuleren en is geëindigd.
Havenkwartier, Deventer (foto: Gouden Piramide)
In Deventer is het Havenkwartier een boeiend voorbeeld van hoe een vastgelopen traditionele gebiedsontwikkeling een nieuwe toekomst heeft gekregen door ruimte te geven aan bottom-up-initiatief. Hier wordt gepionierd met organische gebiedsontwikkeling en de resultaten daarvan worden steeds zichtbaarder. De gemeente heeft visie getoond door een vernieuwend bestemmingsplan te maken met optimale ruimte voor initiatief (een voorbeeld voor andere gemeenten) en het gebied stap voor stap over te dragen aan initiatiefnemers.
De gebruikers van het gebied worden in de inzending gepresenteerd als opdrachtgever van de gebiedsontwikkeling en de gemeente is ondersteunend en begeleidend. De gebruiker hebben zich informeel georganiseerd. En dat maakte het de jury lastig. Is er met dat informele karakter wel sprake van een opdrachtgever die stuurt op samenhang of integratie? Uit de gesprekken die we voerden met betrokkenen kregen we de indruk dat het vooralsnog met name een levendige vrijplaats voor individuele initiatieven is.
Heerlijckheid Diepenheim (foto: Heerlijckheid Diepenheim)
Heerlijckheid Diepenheim is een prachtig voorbeeld van een bottom-up-initiatief dat, in een gebied dat te maken heeft met bevolkingskrimp en vergrijzing, een heel dorp nieuwe energie geeft. In het Twentse dorp hebben bewoners en betrokkenen over de afgelopen dertig jaar langzaamaan gewerkt aan de ontwikkeling van het dorp als cultureel hart. Het hergebruik en de transformatie van enkele panden in het centrum van Diepenheim, uitgevoerd over de afgelopen jaren, is het voorlopig sluitstuk.
De oude dorpsherberg is getransformeerd tot cultureel centrum, met een bibliotheek, VVV, theater-/feestzaal, muziekschool en een café. Een oude kleuterschool is getransformeerd tot galerie voor tekenkunst. En het voormalige cultureel centrum is nu een werkplaats en onderkomen voor artists in residence. De Heerlijckheid Diepenheim wordt gerund door stichtingen die draaien op vrijwilligers, maar zij hebben wel een aantal betaalde krachten in dienst. Het is bijzonder hoe Diepenheim nu bezoekers van buiten en zelfs enkele nieuwe jonge inwoners aantrekt. Het geeft het dorp een nieuw perspectief, al is vergrijzing onder de vrijwilligers een uitdaging voor de organisatie en daarmee de continuïteit van het initiatief.
Industriepark Kleefse Waard, Arnhem (foto: Industriepark Kleefse Waard)
Tot slot de winnaar van de Gouden Piramide 2015: Industriepark Kleefse Waard in Arnhem. De aanpak van verouderde bedrijventerreinen is landelijk een grote ruimtelijke opgave. Hier heeft een investeerder het gebied aangekocht en transformeert hij dit geleidelijk tot innovatiemilieu voor de circulaire economie. Gebouwen met cultuurhistorische waarde worden stapsgewijs gerenoveerd en verduurzaamd. Er wordt aandacht besteed aan het opbouwen van een community van mensen die op het terrein werkzaam zijn. En er worden actief verbindingen gelegd tussen grotere bedrijven en creatieve ondernemers. De ontwikkeling van de hardware (gebouwen en openbare ruimte) gaat hand in hand met de ontwikkeling van de software (een krachtig weefsel van innovatieve duurzame bedrijvigheid). Kritische adviseurs worden ingeschakeld om plannen aan te scherpen en uit te werken. Het is ondernemend en vernieuwend opdrachtgeverschap ten voeten uit. En met Industriepark Kleefse Waard is een nieuwe standaard gezet voor bedrijventerreinen.
De wateropgave, bevolkingskrimp, natuurontwikkeling, vastgelopen grootschalige gebiedsontwikkelingen en verouderde bedrijventerreinen. Bottom-up initiatief, organische ontwikkeling, integrale aanpak, sensitieve bewonersparticipatie, verduurzaming en visionair ondernemerschap. Het komt allemaal samen in de genomineerden. Daarmee is de Gouden Piramide 2015 er wat mij betreft in geslaagd een toonbeeld van inspirerend opdrachtgeverschap in een nieuwe tijd in de schijnwerpers te zetten. Mission accomplished!
De documentaire over de genomineerde opdrachtgevers is hier online te kijken.
De publicatie Gouden Piramide 2015 ‘Naar goed gebruik’, met een uitgebreide beschrijving van de winnaar, de genomineerden en tien overige inspirerende projecten, is binnenkort te bestellen via de website van nai010 uitgevers. Het verslag van de jurering is hier online te lezen.
Judith Lekkerkerker
Judith is adviseur, onderzoeker en schrijver op het gebied van stedelijke en regionale ontwikkeling.
