Berlijn transformeert van afvoerputje van Duitsland tot gewilde stad volop initiatieven van creatievelingen en investeerders die kansen zien. Terwijl in de opkomende wijken de weerstand tegen deze gentrification groeit overheerst in Nederland een positief beeld van deze Berlijnse vibe. Kijk je echter met een kritische blik, dan ontdek je dat de mechanismen die aan deze Berlijnse dynamiek ten grondslag liggen wellicht eerder als waarschuwing dan als nastrevenswaardig moeten worden opgevat.
De rise and fall and rise van steden en ook wijken is van alle tijden. Overal. Vaak gedreven door oorlogen, vrede, economische voor- of tegenspoed ontwikkelden buurten zich positief of negatief. Ook heeft elke stad zijn voor- en achterstandswijken. Elke stad heeft zijn ‘rioolloop’, maar die loop ligt niet vast en verandert van tijd tot tijd. Zeker in West-Europa hebben we de afgelopen decennia geprobeerd de afvoerputjes van de stad met stedelijke vernieuwing en wijkenaanpak te verheffen tot krachtwijken, kansenzones en wat dies meer zij. Soms lukte dat helemaal niet, maar regelmatig is het toch ook succesvol.
Berlijnse gentrification
Berlijn was, ruw gezegd, lange tijd voor een groot deel afvoerput van Duitsland. Ondanks de vele ingrepen in stedelijke vernieuwing en wijkenaanpak gaf dat aan de meeste wijken geen lift (mede bepaald ook door de geschiedenis van de stad). Het ‘beleid’ hield die wijken, positief bekeken, enigszins op de been waarmee ze niet door hun hoeven zakten.
Er treedt echter de laatste jaren een enorme kentering op. Waar voorheen om economische impulsen gesmeekt werd in wijken als Neukölln of Moabit, is de politiek nu opeens in handelingsverlegenheid omdat de markt wijken ‘helemaal overneemt’, in ieder geval in de beeldvorming. Gentrification is het nieuwe angstbegrip. Veel bewoners zijn de toestroom aan nieuwelingen met geld zat en hebben een houding van GENTRIFICKDICH. De politiek moet volgens hen de wijken redden van het grootkapitaal. Het zijn twee uitersten die in Berlijn, meer dan in welke West-Europese stad dan ook, snel in elkaar lijken over te gaan.
Berlijn was zo trots op de Kreuzberger- of Berliner Mischung. Menging van wonen en werken, maar ook van arm en rijk in blok en buurt. En het was een stad waar de particuliere verhuur zo goed te betalen was (vaak goedkoper dan de woningen van de stedelijke woningbouwbedrijven!). Waar gaat het nu dan mis?
Vrij spel
Berlijn is ook de stad waar in 2001 al een bank omviel. En nog wel de Landesbank die eigendom was van het ‘Land’ Berlijn (Berlijn is naast stad een Bundesland en daarmee een stadsstaat). Onder meer daarom is Berlijn een berooide hoofdstad met momenteel een schuld van meer dan 63 miljard euro. Overheidsinvesteringen zijn dientengevolge op een laag pitje komen te staan. Veel regels en beleid zijn niet meer te handhaven of uitvoerbaar, want vooral de stadsdelen zijn financieel en personeel uitgekleed. Dat is ook een van de redenen dat veel buitenstaanders de stad zo vrij vinden en denken dat er minder regels zouden zijn. Niet waar dus. Het is tegen wil en dank.
Ook de stedelijke woningbouwbedrijven moesten er aan geloven. In reactie op de financiële crisis droeg de stad ze op bezit te verkopen en werden ze vervolgens afgeroomd ten behoeve van de ‘Landeskasse’. Goede grond, in eigendom van de stadsstaat Berlijn, werd voor zoveel mogelijk geld verkocht. Controle van de stad op de ruimtelijke ontwikkeling, vooral ten behoeve van woningbouw, is daarom beperkt geworden. De private marktpartijen kregen vrij spel.
DNA van de stad
Is dat dan zo erg? Op het eerste gezicht niet. In vele wijken was dit broodnodig zou je kunnen beweren. Neukölln barstte (en vele delen nog steeds) van grote achterstandsproblematiek. Stadsdeelburgemeester Heinz Buschkowsky is dan ook reuzeblij dat daar nu eens iets aan verandert en het stadsdeel studenten, kunstenaars en kapitaalkrachtigere mensen trekt. De huren waren ook bizar laag, zo ongeliefd waren de wijken onder de rook van vliegveld Tempelhof.
Maar toch is er ook iets anders gaande. De stad verloor haar macht over grond en over de woningvoorraad. Waar het haar macht en kracht inzette en zet om buurten niet te laten afglijden, ontbeert het haar nu de kracht om het DNA van de Berliner Mischung te beschermen. Het grote aandeel aan privaat bezit betekent dat zeker de wijken in het centrum en daar omheen in rap tempo veranderen of kunnen veranderen en dat mensen met een kleine beurs naar de randen worden gedreven. Segregatie ligt op de loer.
Protest Schöneberg, Berlijn (foto: Alper Çuğun, Flickr CC)
Het terugtrekken van de overheid uit de grondpolitiek en de woningmarkt gaf nog meer invloed aan de private investeerders in huurdersstad Berlijn. En die was eigenlijk al best groot. Zij hebben die vrijheid genomen en met de groei van de stad (er komen nu per jaar nu zo’n 50.000 mensen bij), de verdwenen leegstand (in 10 jaar van honderdduizenden woningen tot bijna niets gereduceerd) en ook de boomende toeristenindustrie, stijgen de huizenprijzen en de huren.
De Berliner Mischung staat onder druk en het protest – in toch al proteststad no. 1 – zwelt aan. En misschien ergens wel terecht, want mensen hebben ook recht op hun buurt en woonomgeving. Niet alleen de markt zou daar leidend in moeten zijn. Net als inzet voor een achterstandsbuurt, kun je van de overheid ook verwachten dat het wat doet aan doorgeslagen speculatie en kapitaalinjectie in een buurt. Die wordt namelijk voor veel mensen ontoegankelijk en er spelen duistere zaken omtrent de verdringing van bewoners; die worden steeds vaker hun huis uitgezet of -gepest ten behoeve van de kapitaalkrachtige op speculatie beluste investeerders die weer kapitaalkrachtige bewoners nodig hebben om de centen terug te verdienen. De Berlijnse politiek (van links tot rechts) wil ingrijpen, maar staat redelijk machteloos.
Invloed
Is gentrification daarmee slecht? Nee, de boost van studenten en kunstenaars, en ja ook kapitaalkrachtigere bewoners is vaak hard nodig in een buurt en hoeft zeker niet verstorend te werken. Ook investeerders en particuliere verhuurders zijn daarbij ontzettend waardevol. Maar zorg wel dat je als overheid nog invloed houdt op de woningmarkt en grondpolitiek, zodat excessen zoals dreigen op de Berlijnse woningmarkt (en wellicht elders in Europa allang realiteit zijn) worden voorkomen.
De gemengde buurt en stad wordt van links tot rechts gewaardeerd. Ik weet niet of iedereen in Nederland het besef heeft dat we daarbij in veel van onze steden best een goede uitgangspositie hebben. Maar dat wij die ook, door zowel nationaal als lokaal beleid, onder druk van chocoladekoppen over corporatie-excessen, stuntelig erfpachtbeleid en daarop volgend sentiment, snel kunnen verliezen. En eenmaal verloren aan de markt, blijft in de regel verloren aan de markt, met de gemengde stad als grote verliezer.
Foto boven: Sonnenallee, Neukölln, Berlijn (foto: Sebastian Sinterhauf, Streetart Neukölln)
Floris Beemster Senior adviseur wonen en wijkenbeleid en liaison officer
Floris Beemster is beleidsadviseur wonen en wijkenbeleid bij de gemeente Amsterdam en werkt op dit moment ook als liaison officer aan een kennisuitwisseling tussen de gemeenten Amsterdam en Berlijn. Hij heeft tijdelijk zijn werkplek “embedded” bij de Senatsverwaltung für Stadtentwicklung und Umwelt van de gemeente Berlijn. Het is een brede uitwisseling, maar met een focus op wonen, participatie en wijkenbeleid.
