De Nederlandse binnensteden staan bloot aan ingrijpende veranderingen. Het verloop en de leegstand in winkelpanden nemen toe. Soms met negatieve gevolgen voor de aantrekkelijkheid en het functioneren van de binnenstad. De positie van de binnenstad als hét epicentrum van stad of dorp is niet meer vanzelfsprekend. Aan de andere kant zijn er juist ook nieuwe bewegingen richting de binnenstad die kansen bieden. Wat is er in en rondom de binnensteden aan de hand? Wat staat er nog te komen? En belangrijker nog: hoe kunnen we hier het best mee omgaan? De Toekomstverkenning Binnensteden Overijssel biedt inzicht in de belangrijkste ontwikkelingen en mogelijke toekomstscenario’s voor binnensteden. Ook voor steden buiten Overijssel.
Vijf grote trends
De verkenning geeft een overzicht van de meest relevante trends die op de stad afkomen en wat de betekenis hiervan is voor de binnenstad. In hoofdlijn is er sprake van een vijftal grote trends die van invloed zijn op het functioneren van de binnenstad als winkelgebied, werkplek, woonomgeving en centrum voor vrije tijd, te weten:
1. de veranderende winkelfunctie;
2. het veranderende werklandschap;
3. informatisering van de stad;
4. demografische veranderingen en
5. een veranderend speelveld met nieuwe werkwijzen en spelers.
Fragment uit de publicatie ‘Toekomstverkenning Binnensteden Overijssel’
Hoewel ze niet zo spannend klinken, kan de impact van deze trends nauwelijks worden onderschat. Zo betekent de vergrijzing niet alleen een veranderende behoefte aan producten, diensten en winkels, maar ook een wijzigende samenstelling van de beroepsbevolking en uiteraard een toenemende vraag naar zorg en wonen bij voorzieningen. Mede daardoor is de werkgelegenheid in de zorg als enige sector de laatste jaren substantieel gegroeid in de Overijsselse binnensteden.
Belangrijk is dat overheden, ondernemers en andere stakeholders beseffen dat het perspectief van de binnenstad door veel meer factoren en spelers wordt bepaald dan ‘slechts’ het winkelbestand en de winkeliers.
Er zijn daarnaast veel trends die wijzen op de herwaardering van de binnenstad als kantoorlocatie en werkplek. Maar ook als woonlocatie. Steeds meer huishoudens zijn op zoek zijn naar woonruimte in de nabijheid van voorzieningen. Dit zijn slechts een paar ontwikkelingen die een grote rol kunnen gaan spelen in de toekomst van binnensteden. Belangrijk is daarom dat overheden, ondernemers, vastgoedeigenaren en andere stakeholders beseffen dat het perspectief van de binnenstad door veel meer factoren en spelers wordt bepaald dan ‘slechts’ het winkelbestand en de winkeliers. Factoren ook waar ze slechts ten dele invloed op kunnen uitoefenen.
Tegelijkertijd kunnen we naast de vijf bovengenoemde trends drie andere grote ontwikkelingen benoemen die van grote invloed zijn op het toekomstperspectief van de steden en dorpen en dus ook van de binnensteden. Dit zijn economische en maatschappelijke ontwikkelingen waarvan het verloop, de uitwerking en consequenties (nog) niet goed te voorspellen zijn, te weten:
+ economische ontwikkeling van onze steden (op basis van CPB studie en scenario’s The Netherlands of 2040)
+ veranderende machtsverhoudingen (o.a. overheersend sturingsproces: top-down versus bottom-up)
+ dominerend waardenpatroon (economische waarden versus balans in waarden)
Toekomstscenario’s
Wanneer je trends tegen het licht houdt van deze mogelijke maatschappelijke ontwikkelingsrichtingen, dan ontstaan er verschillende interessante toekomstscenario’s. Wij hebben vier scenario’s geschetst die allen een boeiend beeld geven van de mogelijke veranderende context en perspectieven voor (binnen)steden.
Stedencompetitie
Stedencompetitie is het scenario waarin de economie weer is aangetrokken. De recessie is overwonnen en de investeringsbereidheid van de financiële sector en het bedrijfsleven is weer terug. In het economisch krachtenveld is een grote rol weggelegd voor middelgrote steden (Talent Towns). Tenminste als zij in staat zijn zich te profileren. De economie draait op kennis en innovatie. Tussen de steden en regio’s en tussen de grote bedrijven en kennisinstituten groeit de competitie in het aantrekken van talent. Partijen bundelen hun krachten. Ze vormen samen coalities voor een stad of regio en werken samen aan klimaat die aantrekkelijk is voor bedrijven en talenten. Immers die hebben het voor het kiezen en zijn selectief. De binnenstad is als voorzieningenhart en ontmoetingsplek hét visitekaartje om talent te trekken en te binden.
Zelforganiserende stad
De zelforganiserende stad is een heel ander scenario. Dit scenario is gebaseerd op een gestabiliseerde economie. Van economische groei als motor van ontwikkeling is geen sprake meer. Sterker nog, in een klimaat van nulgroei, waar lonen weinig stijgen, de pensioenpotjes eerder krimpen dan groeien en waarin waardedaling van vastgoed aan de orde van de dag is, hechten bewoners steeds meer belang aan niet-economische waarden. Dit levert een interessant scenario op waarin binnensteden naast winkel-, woon- en werkgebied ook het toneel zijn van kleinschalige transformaties, collectieve initiatieven, coöperaties, zelfbouw, stadslandbouw, etc. De binnenstad ontwikkelt zich hiermee tevens als een aantrekkelijke dynamische woonwijk. 
Stad als speelveld
In het derde scenario is de economie na een lange crisis net als in Stedencompetitie weer uit het dal gekropen. Maar nu zijn niet langer de instituties en grote bedrijven de motor van de economie en binnenstad, maar steeds vaker kleine bedrijven en zelfstandige ondernemers. Het zelforganiserend vermogen in de samenleving is groot. Het voorzien in eigen behoefte is leidend. In de binnensteden krioelt het van de gelegenheidscoalities. Het gaat om (samen) werken, ontmoeten en verbinden. Dat is de stad als speelveld, waarin de leidende positie van het stadscentrum niet meer vanzelfsprekend is. De ontwikkeling van de binnenstad is even dynamisch en onvoorspelbaar als vloeibaar. Mensen maken de (binnen)stad. Steden en dorpen met een ondernemende bevolking, daadkrachtig en visionair bestuur en met goede bereikbaarheid hebben goede kaarten in handen. Steden met kennisinstituten of kennisintensieve bedrijven hebben de troeven.
Ontspannen stad
In het laatste scenario zijn we in een wereld beland waarin de groei en welvaart ongelijkmatig is verdeeld over de wereld, Europa en binnen Nederland. Het zijn met name de grootstedelijke regio’s waar de groei plaatsvindt en waar de (inter)nationale economie op drijft (Metropolitan Markets). Het is zelfs nog maar de vraag of de Randstad en regio Eindhoven in dit krachtveld bij kunnen blijven. Het achterland – en daarmee het overgrote deel van Nederland – in ieder geval niet. Daar zal de bevolking verder krimpen en vergrijzen. Jonge en hoog opgeleide huishoudens trekken weg naar gebieden waar carrièrekansen liggen.Dat dit van invloed is op de binnensteden laat zich raden. Naast de lokale en regionale economie wordt toerisme een van de belangrijkste drijvers van de economie. Als fysieke centrum van de gemeenschap blijft de binnenstad aantrekkelijk. Als plek om te ondernemen, wonen of werken. Leegstand en verwaarlozing leggen een zware druk op de leefbaarheid en uitstraling. Maar tegenover deze problemen, staat de rust, ontspanning en ruimte om te ondernemen. En juist dat zijn ook kwaliteiten waaraan we steeds meer waarde gaan hechten.
Handelingsperspectief
In de publicatie is elk scenario uitvoerig beschreven en wordt per scenario dieper ingegaan op het functioneren van de binnenstad, de sociaal-economische gevolgen, het toekomstperspectief van vastgoed en het (gewenste) handelingsperpectief van de overheid. Erwin van der Krabben (hoogleraar Vastgoed- en locatieontwikkeling) heeft meegedacht over mogelijke ontwikkelingsstrategieën, financieringsvormen en instrumenten. Dat het werken aan de toekomst van de binnenstad een van de spannendste opgaven van de komende jaren wordt, is zeker. Bij onze rondgang langs een aantal gemeenten was het opvallend dat alle scenario’s serieus genomen werden en dat de meningen verschillen over de waarschijnlijkheid van de verschillende scenario’s. Dat toont aan dat iedereen zijn eigen duiding geeft aan de grote veranderingen die plaatsvinden en een eigen beeld heeft van welke opgaven en perspectieven daarbij horen. Maar ook dat gemeenten en alle stakeholders voor de uitdaging staan een eigen analyse te maken en een gewenst toekomstperspectief te schetsen. Om ze daarbij op weg te helpen sluit de publicatie af met een lokale ‘agenda voor de toekomst’.
—
Lees / Download: Toekomstverkenning Binnensteden Overijssel
Sjors de Vries Directeur RUIMTEVOLK
Sjors is directeur van RUIMTEVOLK en van huis uit planoloog en sociaal geograaf.
