In de stadsregio Rotterdam experimenteren André Schaminée en Pim Marcus met een social-design-aanpak. Social design zien zij als een veelbelovende ontwerpaanpak om nieuwe, bruikbare ideeën te ontwikkelen voor taaie vraagstukken. Ze onderzoeken de energie in een gemeenschap en bevragen de veranderende relatie tussen overheid en burgers. Een kijkje bij hen in de keuken.
De rivier is een belangrijke identiteitsdrager van de Rotterdamse regio. Met het programma Rivierzones wil de stadsregio Rotterdam het potentieel van mooie locaties aan de rivier optimaal benutten. Het verbeteren van de kwaliteit van de openbare ruimte is daarbij één van de speerpunten. Er zijn aan de Maas veel gebieden in (langdurige) transformatie en er is behoefte aan een kwalitatieve impuls in de tussentijd. In de wetenschap dat de overheid niet meer voor alle gebieden plannen kan maken en uitvoeren, wordt een stevig appèl gedaan op particulieren en ondernemers.
Taai vraagstuk
Om tijdelijke initiatieven te stimuleren, wilden we aanvankelijk een open call uitschrijven. Al snel zaten we met een kaart op tafel en arceerden we plekken die geschikt waren om ‘iets met tijdelijkheid’ te doen. Wat er zoal op die plekken zou kunnen werd ingegeven door de goede voorbeelden die we al kenden. En uiteraard hadden we al enkele trekkers op het oog.
Er knaagde iets. We weten dat zowel overheden als burgers hun (en elkaars) rol momenteel herdefiniëren en dat sturing anders wordt nu de middelen ontbreken. We weten ook dat we in een verandering zitten waar niemand helemaal over gaat en die niemand helemaal overziet- een taai vraagstuk al met al. We vroegen ons daarom af of we nog blindelings konden vertrouwen op ons oude instrumentarium. Zouden we niet meer aandacht moeten besteden aan de dingen die we niet weten?
Deze introspectie leidde er toe dat de betrokken gemeenten (Capelle aan den IJssel, Rotterdam, Schiedam en Vlaardingen) besloten samen te werken met social designers die het vraagstuk vanuit andere kaders benaderen en zo een fascinerende aanpak weten te ontwikkelen.
Social design
Social designers zijn gespecialiseerde beeldend kunstenaars en ontwerpers die hun kennis en kunde inzetten om een impact te hebben op sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Het gaat daarbij niet om het maken van een kunstwerk, maar om aan de hand van observaties, (tegen-)vragen en interventies het probleem binnenstebuiten te keren en een nieuw perspectief te ontwikkelen. Social design betrekt eindgebruikers of probleemeigenaren in een nieuwe manier van kijken naar het vraagstuk, waardoor ze gedeeld eigenaar van het proces worden.
In ons onderzoek trokken social designer Tabo Goudswaard en ambtelijk professionals samen op. Gezamenlijk formuleerden we enkele onderzoeksvragen: Welke initiatieven bereiken de overheden niet? Hoe spoor je nieuwe initiatieven op? En welke rol neemt de overheid?
Tijdens het veldwerk bevroegen we bekende initiatieven en gingen we op zoek naar de onderstroom in het gebied. We deelden observaties en veronderstellingen en spraken, gewapend met een camera, gezamenlijk met bewoners en andere gebruikers van de openbare ruimte. We zagen kwaliteit die niet strookt met de APV (allerhande stoep- en geveltuinen), onduidelijke toe-eigening van openbare ruimte (hangplekken van jongeren en ouderen, vissers, boot-spotters), en spraken mensen die best de handen uit de mouwen wilden steken, maar niet wisten of dat wel mocht: ‘ik wil best deze straat afmaken als de gemeente het niet doet’.
Resultaten
Een aantal inzichten van het onderzoek beklijft. Allereerst blijken bekende succesvolle initiatieven een trekker te hebben die ‘het systeem’ kent en die soms zelfs een contact heeft bij de overheid die voor hem de loketten af gaat. Initiatiefnemers die deze weg niet kennen stranden veelal ergens in het proces. Een ander inzicht is dat consumentengedrag op de loer ligt. Op de vraag ‘wat zou u hier willen?’ kregen we vaak mooie antwoorden. Op de vraag ‘wat zou u er zelf voor willen doen?’ bleef het nogal eens stil.
We ontdekten ook dat de vele petten van de overheid verlammend kunnen werken. Ze is èn bewaker van de rechtsgelijkheid èn toezichthouder èn wil flexibel kunnen omgaan met regels. Als iedereen naar eer en geweten handelt, kunnen dingen behoorlijk vastlopen.
Een laatste interessante bevinding is dat vrijwel alle initiatieven een sociaal-maatschappelijke basis hebben, maar dat de benodigde faciliteiten binnen de ruimtelijke dienst vallen: het creëren van een veilige speelplek, het verbouwen van voedsel voor de voedselbank et cetera. Voor de koppeling van de sociale en ruimtelijke domeinen staan organisaties echter lang niet altijd gesteld.
Toegevoegde waarde
Door de inbreng van social design als methodiek, ontstonden tussen burgers en ambtenaren andersoortige, opener, gesprekken: gesprekken over botsende waardesystemen met gesprekspartners die ambitie hebben, maar zich niet op participatiebijeenkomsten laten zien. We kregen op een laagdrempelige manier toegang tot mensen met pit, die normaal buiten ons blikveld blijven.
Door in het proces ruimte te maken voor wat we niet weten, iets wat voor een social designer gangbaarder is dan voor ambtelijk professionals, ontstaat ruimte in het denken over de relatie tussen overheden en burgers. Social design biedt zo handvatten om de relatie tussen overheden en burgers op een onderzoekende manier te herontwerpen. Hierdoor wordt de mogelijkheid voor ambtenaren vergroot om samen te werken met mensen die de weg in het systeem niet kennen en om over initiatieven na te denken die op het eerste gezicht niet kunnen.
Mag Stad?
Het veldwerk leidde tot het werkconcept Mag Stad? Dit daagt mensen uit initiatieven te ontplooien. Het bevraagt daartoe alle partijen over de letterlijke en mentale ruimte die er is om initiatief te nemen. Binnen Mag Stad? ontmoeten initiatiefnemers en overheden elkaar. Niet op basis van checklists, maar op basis van onderzoek hoe we ons tot elkaar verhouden en samen iets moois kunnen neerzetten.
Mag Stad? biedt een platform om de spanning te bespreken over de verschillende, soms tegengestelde, belangen van overheden. Deze spanning kunnen we niet wegnemen, maar we kunnen wel onderzoeken hoe die hanteerbaar gemaakt wordt.
Tot slot wordt Mag Stad? een interventie in de manier waarop burgers worden betrokken. We zien een laagdrempelige, uitdagende manier voor ons waarbij een brede groep initiatiefrijke mensen wordt aangesproken. Hoe dat er precies uit gaat zien weten we overigens nog niet, daarover gaan we de komende tijd met de gemeenten in gesprek. Het wordt in ieder geval geen blauwdruk. Daarvoor zijn de resultaten van ons veldonderzoek te ambigue. Het is bijzonder om te zien hoe organisaties in dit project ambiguïteit omarmen. Dat is fijn, want in de ruimte van het niet weten, liggen naar verwachting kansrijke wegen besloten.
—
Noot: Voorafgaand aan het veldonderzoek is een bijeenkomst met een aantal experts georganiseerd. Een impressie hiervan is te vinden op: www.stadsregio.nl/expertmeeting-tijdelijkheid
Foto’s in het artikel: Mag Stad? (foto’s: Jasper Ruiter en André Schaminée)
Andre Schaminee Adviseur
André Schaminée werkt als adviseur bij Twijnstra Gudde. Hij is één van de oprichters van Geen Kunst. Geen Kunst benut de kracht van kunst en ontwerp om nieuwe wegen te vinden in taaie vraagstukken.
Pim Marcus Projectleider
Pim Marcus is werkzaam bij de stadsregio Rotterdam en als projectleider betrokken bij het programma Rivierzones.