Een opvallende bezuinigingsmaatregel uit het regeerakkoord is dat gemeenten voortaan minstens honderdduizend inwoners moeten hebben. De provincies ruimen het veld en vijf landsdelen doen hun intrede. Toch lijkt er aan de onderhandelingstafel niet bijzonder lang te zijn nagedacht over de praktische uitvoering van dit nieuwe beleid. Om Stef Blok alvast een eindje op weg te helpen, besloot ik eens te uit te zoeken hoe deze nieuwe gemeentelijke indeling op basis van bestuurlijk-geografische samenhang en verhoudingen er uit zou kunnen zien.
Te beginnen met een grote disclaimer. Er is immers niets zo gevoelig als gemeentelijke herindelingen, fusies en annexaties. En dat nog afgezien van de kosten van een herindeling zelf. Het gepresenteerde overzicht is slechts een eerste uitwerking van de nieuwe eisen aan het openbaar bestuur en, ook al heb ik geprobeerd om zoveel mogelijk logische combinaties te smeden, er zitten ongetwijfeld aan elk voorbeeld wel discutabele kantjes. Om de grens van honderdduizend inwoners te halen moeten er soms vreemde combinaties worden gemaakt, bijvoorbeeld in het Waddengebied. Ook worden de oude provinciegrenzen overschreden. Dat laatste is met de introductie van de zogenaamde landsdelen echter nog het minste zorgpunt.
Op basis van bestuurlijk-geografische samenhang kom ik tot de volgende lijst met nieuwe en oude gemeenten (voor samenvatting zie onderaan dit blog):
De lijst met 80 nieuwe en oude gemeenten na de gemeentelijke herindeling (.pdf)
Ruimtelijke politiek en lokale identiteit
In elk scenario is de hoeveelheid gemeenten die in de nieuwe plannen hun lokale identiteit dreigt te verliezen bijna hallucinant. Nederland kent namelijk bijzonder veel kleine gemeenten en die worden nu genoodzaakt tot het opgeven van het lokale bestuur. Is er al nagedacht over de nieuwe status van de oude kernen en gemeenten? Hoe zit het met de veranderende regionale machtsverhoudingen? En gaan de burgers wel akkoord met een fusie van gemeenten met totaal uiteenlopende politieke profielen?
Toch bieden grotere gemeenten ook voordelen. Uiteraard de verwachtte kostenbesparing op bestuur, maar ook is dit het moment om de stedelijke regio’s centraal te stellen in het ruimtelijke beleid. Eindelijk is er de kans om een halt te stellen aan de wildgroei van overbodige bedrijventerreinen en woonwijken die door met elkaar concurrerende gemeenten worden neergezet. Niet alleen in krimpregio’s, maar in heel Nederland is het een voordeel wanneer dit soort planning op regionale schaal gebeurt. Ook op diverse andere terreinen wordt het onder een groter gemeentebestuur mogelijk om sneller een eenduidige visie te ontwikkelen. Denk aan de energietransitie of infrastructurele projecten.
Een ander voordeel is dat de numerieke verschillen tussen de gemeenten kleiner worden. In mijn rekenvoorbeeld ontstaan er veel gemeenten met een vergelijkbare omvang. Dit heeft effect op de regionale politiek, die dan minder machtsverschillen kent, maar ook de lobby in Den Haag wordt gelijkwaardiger. Er zijn geen kleinduimpjes meer in het spel en door een minimale achterban van honderdduizend inwoners tellen alle gemeenten volop mee.
Herindeling of annexatie?
Dat een schaalvergroting ten koste gaat van de kleine randgemeenten lijkt gezien de geografische puzzel onontkoombaar. Niet alleen plaatsen als Diemen, Rijswijk of Schiedam, die letterlijk tegen de grote stad zijn aangegroeid, maar meer verderop gelegen plaatsen moeten welhaast in monsterfusies stappen om niet te worden opgegeten door de grootste van de regio. De kleinschaligheid gaat verloren en dat is in veel situaties verre van ideaal. Denk bijvoorbeeld aan landelijke gebieden met veel gemeenten met tussen de tien- en dertigduizend inwoners. Gemeenten bestaan hier vaak al uit meerdere kernen en een nieuwe gemeente moet dus de belangen behartigen van een veelvoud aan plaatsen die in het verleden zelfs nog lokale politiek kende. Lokale politiek had als voordeel dat er een relatief kleine afstand tussen burgers en politici bestond en dat komt nu behoorlijk onder druk te staan. Ook lokaal protest tegen regionale projecten, al dan niet terecht, maakt in de toekomst veel minder kans. De ringweg in Parkstad Limburg zou er destijds vrij snel gekomen kunnen zijn. Nu konden diverse gemeentebesturen er nog fanatiek tegen in.
Wat er ook gebeurt, het is in ieder geval niet te verwachten dat deze herindeling zonder slag of stoot zal verlopen. Sommige bestaande fusiegemeenten ontstonden in een poging om annexatie te vermijden. Het proces lijkt vooralsnog nog niet te zijn vastgesteld, maar het risico bestaat dat een harde honderdduizendgrens resulteert in een tijdrovend politiek schaakspel. Wie neemt er straks het initiatief tot welke nieuwe samenstelling?
In de nieuwe situatie komt er een grote verantwoordelijkheid te liggen op de schouders van de nieuwe gemeentebesturen. Is men in staat om de lokale belangen van al haar kernen te behartigen op een wijze die de voormalige gemeentebesturen overbodig maakt? Gaan de bewoners van, pak hem beet, Maasdriel er mee akkoord voortaan onder de gemeente ’s-Hertogenbosch te vallen? En hoe reageert men in Schijndel als er wordt voorgesteld hun plaatsnaam te doen verdwijnen en verder te gaan onder als Uden-Veghel?
Een ontwikkeling naar grootschalige gemeenten vereist ook een omslag in het denken over stad en land. In diverse situaties is het denkbaar dat er binnen dezelfde gemeentegrenzen sprake is van hoogstedelijke tot landelijke profielen. Dit hoeft geen probleem te zijn, mits er zorgvuldig wordt omgesprongen met de diverse bestaande identiteiten.
Al met al bracht een eerste denkoefening van de aankomende gemeentelijke herindelingen meer vragen dan antwoorden. Het is afwachten of de grens van honderdduizend inwoners ook echt als harde grens zal worden nagestreefd, iets dat in veel situaties bijzonder lastig zal zijn. Het lijkt voor stedelijke regio´s een uitgelezen mogelijkheid om grote sprongen te maken in het ruimtelijk beleid. Anderzijds zullen een groot aantal landelijke gebieden onder het bestuur komen van een supergemeente die moeite zal hebben om tijd en middelen vrij te maken voor lokaal maatwerk.
—
De tachtig gemeenten na de herindeling (met tussen haakjes het inwonersaantal):
Amsterdam (1.329.131)
Rotterdam (1.149.253)
Den Haag (644.744)
Utrecht (629.209)
Eindhoven (472.715)
Amersfoort (314.700)
Nijmegen (305.776)
Arnhem (305.451)
Groningen Stad en Land (303.274)
Tilburg (294.889)
Dordrecht (264.520)
Enschede-Oldenzaal (262.405)
Parkstad Limburg (253.779)
Breda (250.833)
Leiden (233.124)
Alkmaar (226.017)
Haarlem (222.206)
‘s-Hertogenbosch (218.703)
Almere (213.059)
Het Gooi (211.288)
Helmond-Oost Brabant (215.933)
Maastricht en Heuvelland (205.917)
Ede-Wageningen (197.813)
Zwolle (196.348)
Velsen en kuststeden (193.185)
Groene Hart (189.055)
Apeldoorn (180.653)
Rivierenland (178.699)
Hoorn-Enkhuizen (178.180)
Harderwijk-Epe (176.081)
De Wadden (172.031)
Doesburg-Doetinchem (171.941)
Uden-Veghel (171.457)
Oost Gelderland (171.379)
Roosendaal-Etten Leur (171.296)
Delft (162.264)
Gouda (156.961)
Assen (156.081)
Utrechtse Heuvelrug (154.268)
Sittard-Geleen (151.028)
Almelo (150.194)
Groot-Leeuwarden (149.702)
Beemster-Purmerend (149.198)
Oost Groningen (148.425)
Oost-Friesland (147.676)
Bollenstreek (145.581)
Zutphen (138.231)
Borne-Hengelo (138.073)
Emmen (134.708)
Meppel-Steenwijk (133.380)
Heusden-Waalwijk (133.119)
De Meren (133.010)
Land van Maas en Waal (132.412)
Roermaas (132.200)
Cuijk-Boxmeer (127.340)
Gorinchem-Zaltbommel (125.691)
De Venen (125.686)
Heerenveen-Stellingwerf (124.853)
Horst-Venray (124.335)
Hoogeveen-Coevorden (124.244)
Weert (122.272)
Zoetermeer (121.788)
Eemsdelta (120.122)
Alphen (117.364)
Hellevoetsluis-Oud Beijerland (116.901)
Midden Brabant (116.682)
Deventer (115.913)
Westhoek (114.938)
Kampen-Urk (114.241)
Moerdijk (114.211)
Venlo (113.528)
Dronten-Lelystad (112.875)
Bergen op Zoom (111.017)
Sallandse Heuvelrug (109.875)
Zeeuws-Vlaanderen (107.245
Zuidelijke Eilanden (107.066)
Hollandse Kroon (105.756)
Vechteland (104.227)
Westland (101.879)
Hart van Zeeland (100.505)
Koen Elzerman Sociaal geograaf en planoloog
Koen Elzerman werkt freelance voor onder andere Partizan Publik, bedacht De Kast van Noord en droeg bij aan Eutropolis. Hij is ook redacteur van Agora.
