Stadsregio Parkstad in de voormalige Oostelijke Mijnstreek wil in 2020 een Internationale Bauausstellung (IBA) organiseren. In Duitsland is dit instrument al ruim honderd jaar inspirerend en provocerend voor de ruimtelijke ontwikkeling. Voor Nederland is dit een primeur. Kan de Internationale Bauausstellung Parkstad helpen haar identiteit te hervinden?
Impulsen
De Zeche-Zollverein in Essen en het Landschaftspark in Duisburg zijn als iconen van transformatie vooral bekend van de manifestatie Ruhr 2010. Wat minder mensen weten is dat beide projecten gerealiseerd werden tijdens de IBA Emscher Park. Een Internationale Bauausstellung (IBA) is een Duits instrument om met nieuwe ideeën en projecten op sociaal, cultureel en economisch gebied een substantiële impuls te geven aan een stedenbouwkundige en landschappelijke veranderingsproces. Typerend is de overtuiging dat ruimtelijke ingrepen leiden tot het aanpakken van maatschappelijke en economische vraagstukken. Sinds de eerste IBA Mathildehöhe Darmstadt in 1901 heeft de IBA zich ontwikkeld van een bouwtentoonstelling tot een informeel planningsinstrument met een vooraf vastgelegde looptijd van vijf tot tien jaar. Geen enkele IBA was hetzelfde, en dat is nu juist de kracht.
IBA Stadtumbau Sachsen-Anhalt (2010) heeft op het eerste gezicht overeenkomsten met Parkstad. De strategie van de federale Duitse overheid was deze regio te de-industrialiseren. Talent en kapitaal trok weg met als gevolg forse demografische krimp. Sonja Beeck, curator van IBA Sachsen-Anhalt, noemde in 2009 tijdens de Krimplezing in Heerlen “Sachsen-Anhalt de rode-lantaarn-drager van Duitsland“. In de Atlas van Gemeenten droeg Heerlen, centrumgemeente van Parkstad, jarenlang de rode lantaarn van Nederland. Maar daar houdt de vergelijking op. Voor Parkstad is demografische krimp niet het thema maar veel meer de context en de trigger voor een IBA.
IBA-Hamburg-energiebunker, bron: Maurice Hermans
Op dit moment wordt de laatste hand gelegd aan de achtste IBA, de IBA Hamburg. Qua karakter is de IBA Hamburg het tegenovergestelde van de IBA Stadtumbau Sachsen-Anhalt. Alles in Hamburg ademt groei. Waar IBA Stadtumbau Sachsen-Anhalt op zoek ging naar strategieën voor krimp is Hamburg aan het worstelen met de vraag hoe hun groei op duurzame wijze vorm te geven. Een bijzonder project van de IBA Hamburg is de Energiebunker, een bunker uit de Tweede Wereldoorlog die wordt omgebouwd tot energiecentrale. Een slimme combinatie van biogas, zonne-energie en andere bronnen moet 3.000 huishoudens verwarmen en 1.000 huishoudens van stroom voorzien.
Een IBA streeft ernaar modellen te ontwikkelen voor actuele voor stedenbouwkundige, economische en sociale vraagstukken.
Proeftuin
De stadsregio Parkstad, bestaande uit acht afzonderlijke gemeente in de voormalige Oostelijke Mijnstreek, heeft de ambitie uitgesproken in 2020 een IBA te organiseren. Nog steeds, bijna vijftig jaar na de aankondiging van de Mijnsluiting, is de regio op zoek naar zichzelf. Hoe kan een IBA Parkstad helpen zichzelf te hervinden? Allereerst zal zij zich moeten verhouden tot de IBA filosofie, bestaande uit drie uitgangspunten:
1. een IBA is sterk gebiedsgebonden;
2. de thema’s zijn authentiek, komen voort uit het IBA-gebied en zijn in internationaal opzicht relevant;
3. een IBA behoeft bijzondere governance-modellen.
Het getuigt van bestuurlijke moed een instrument in het leven te roepen dat buiten het traditionele planningssysteem functioneert. Een IBA is een onafhankelijk orgaan met eigen mandaat en middelen. “De kracht van het curatorschap binnen een IBA kan niet onderschat worden“, aldus Ulrich Hellweg, directeur van IBA Hamburg. Met een IBA wordt ruimte voor experiment en provocatie geïnstalleerd in de vorm van een acht jaar durend programma. Maar wel in de wetenschap dat IBA een ijzersterke reputatie heeft als het gaat om duurzame innovatie.
Een IBA vereist moed om risico’s te nemen. Het is een open experiment zonder vooraf vastgelegde oplossingsrichtingen.
IBA Parkstad staat voor de uitdaging de mindset van de Parkstedelingen te veranderen naar een toekomstgerichte en ondernemende houding. De gebouwde omgeving van Parkstad in de context van demografische transitie vormt een ideale proeftuin voor experiment, bijvoorbeeld om te komen tot alternatieve planningsmodellen. Gezien de grote projecten die op stapel staan, zoals het Maankwartier in Heerlen, is ook de vraag relevant welke nieuwe functies de binnenstad van Heerlen zou kunnen vervullen.
Interessant is dat voorafgaand aan de IBA een aantal andere regionale ambities zoals Manifesta 9 Genk (2012), het 50-jarig jubileum van de Mijnsluiting (2015) en (wellicht) Maastricht Culturele Hoofdstad Europa (2018) plaatshebben. Al deze ambities draaien om de mentale transitie van de regio en hoe deze zich verhoudt tot 21e-eeuwse vraagstukken. Een doorlopende lijn 2012-2015-2018-2020 stelt de IBA in staat hierop verder te bouwen en zo te werken aan een duurzaam toekomstperspectief voor deze regio. De IBA heeft immers als geen ander instrument bewezen hiertoe in staat te zijn.
—
* Uit: Ein Memorandum zur Zukunft Internationale Bauausstellungen
Foto boven: IBA_Hamburg, bron: Maurice Hermans
Maurice Hermans Directeur van Betawerk
Maurice Hermans is directeur van Betawerk en als onderzoeker verbonden aan NEIMED. Hij werkt momenteel aan de publicatie Antistad die naar verwachting eind 2015 verschijnt.
