Ontplannen en loslaten

Naar aanleiding van een onderzoek van Motivaction over de relatie tussen burger en overheid kwam een hele discussie op gang over de nieuwe verhouding tussen burgers, overheid en het maatschappelijk middenveld. Een discussie die de kern van de ruimtelijke wereld  raakt, want in de ‘big society’ is de maakbare samenleving ver weg en past geen blauwdrukplanning meer. En dat heeft nogal wat gevolgen voor iedereen die werkt aan de inrichting van ons land. Die moet leren loslaten. Kunnen we helemaal zonder planning en kunnen masterplannen in de vuilnisbak?

Mieren zonder masterplan
Laatst wees iemand mij op een filmpje over mieren. In een mierennest kunnen wel een half miljoen mieren samen wonen in een uiterst efficiënt ingericht stelsel van gangen. Ze creëren als het ware een complete ondergrondse stad, en dat zonder een masterplan. De vraag is in hoeverre wij ook in staat zouden kunnen zijn om een stad te bouwen zonder vooropgesteld plan.

Als projectleider van het Nirov ben ik in het kader van de voorbereiding op de Dag van de Ruimte, dit jaar met als thema doe-het-zelf, de afgelopen weken in de wondere wereld van zelforganisatie, zelfsturing en bottom-up initiatieven gedoken. Er ging een wereld voor me open rondom flexibele kaders en andere manieren van sturen. In een tijd waarin we invulling willen geven aan organische stedenbouw is er nog veel te ontdekken.

In zijn weblog schrijft Zef Hemel over het Burning Man’ festival, dat elk jaar plaats vindt in de woestijn van Nevada. Bij dit festival komen 50.000 mensen een week lang samen in de middle of nowwhere. Vanuit het niets wordt er een complete stad opgebouwd die deelnemers beschrijven als een experimentele samenleving op basis van radicale zelfuiting en zelfvoorziening. De achterliggende gedachte is dat men gedurende Burning Man tijdelijk een gemeenschap opbouwt waar iedereen zichzelf kan uiten in waar hij of zij het beste in is. Deelnemers gebruiken ruilhandel om goederen en diensten uit te wisselen en geldtransacties zijn doorgaans verboden, behalve bij enkele verkoopkraampjes van voedsel en drank. Burning Man kent maar een vrij beperkt aantal regels, waarvan de meeste betrekking hebben op geweld, wapens, kampvuren en huisdieren. Het is het walhalla van zelforganisatie. Hemel schrijft over het festival: “zelfs hier, nota bene in de Amerikaanse woestijn, voor een tijdelijk kampement van festivalgangers die de vrijheid vieren, is planning noodzakelijk. Vrijheid en planning gaan dus wel degelijk samen. Sterker, planning is vereist als grote groepen mensen in de grootst mogelijke vrijheid met elkaar willen leven.”

Radicale decentralisatie
Dit is goed om in het achterhoofd te houden met het oog op de actuele discussies over duurzame gebiedsontwikkeling, waarbij er steeds meer ruimte is voor lokale initiatieven, burgerinitiatieven en  bewonersparticipatie. Ontplannen is een term die in dit kader vaak voorbij komt. Farid Tabarki stelt in het boek ‘Dappere nieuwe wereld’ van de jongerendenktank Prospect “dat we in de afgelopen eeuwen steeds meer centraal zijn gaan sturen. En dat was ook nodig ook. De staat als bron van gezag zal niet verdwijnen, maar ze kunnen het niet langer alleen.” Tabarki stelt dat de komende jaren in het teken zullen staan van radicale decentralisatie. Voorbeelden daarvan haalt hij uit onder andere uit Engeland, waar wijken zelf het ophalen van vuilnis regelen, en de mogelijkheid bestaat om iedere woning als energieleverancier te laten functioneren.

Deze toegenomen aandacht voor doe-het-zelf initiatieven vraagt om nieuwe kaders en nieuwe financiële ideeën. Bijvoorbeeld over crowdsourcing. Bij deze manier van fondsenwerven proberen mensen via internet particulieren te enthousiasmeren om geld in projecten te steken. Voor het ontwikkelen van de Vechtclub XL, een bedrijfsverzamelgebouw in een leegstaand fabriekspand in Utrecht, werd op deze manier € 65.000 bij elkaar gehaald. Doe-het-zelf initiatieven hoeven trouwens niet veel geld te kosten. Kijk bijvoorbeeld naar Guerrilla Gardening, het aanleggen van een tuin op een plek waar het officieel niet mag, bijvoorbeeld een stuk land dat al lang braak ligt en waar maar geen nieuwbouw op komt. De stad fleurt er van op, maar om dergelijke initiatieven te laten bloeien is wel flexibiliteit vanuit de overheid gewenst.

Bottom-up en doe-het-zelf lijkt tot nu toe iets van de kleine aantallen, van de speldenprikjes en van het experiment met beperkte impact. Maar waarom zou zelforganisatie geen grote vlucht kunnen nemen?  De opgave is om meer vrijheid te geven voor initiatieven van onderaf. In een van de gesprekken die ik voerde viel in dit kader de term ‘liefdevol loslaten’.

Het einde van ambtenaar eerste klas Dorknoper
In de strips van Maarten Toonder over Olie B. Bommel en Tom Poes figureert ambtenaar Dorknoper, de klassieke plichtsgetrouwe ambtenaar die alle clichés over ambtenaren verenigt: rechtlijnigheid, regeldrift en voorzichtigheid. Stel je dit figuur eens voor in de huidige tijd waarin er hele andere eisen worden gesteld aan de overheid. In reactie op het eerder genoemde onderzoek van Motivaction stelt Roy Mierop van Cap Gemini dat “de overheid die we nu hebben niet meer past bij de huidige, moderne samenleving”. Er is behoefte aan een wendbare overheid, die ruimte biedt voor initiatieven van onderop. En dat geld zeker voor de ruimtelijke ordening. De ambtenaar van nu moet, net als de andere traditionele grote spelers in ruimtelijke ontwikkeling, de principes van het nieuwe ‘spel van het kleine’ weten te doorgronden, zodat zij in de toekomst kleine ontwikkelingen van onderaf in het groot kunnen accommoderen. Wie op zoek is naar nieuwe kansen doet er goed aan om initiatief van onderop niet te negeren. Maar helemaal zonder kaders kunnen we niet.

—

Foto boven: Reykjavik