Het bouwen van nieuwe steden was de ultieme verwezenlijking van stedenbouwkundige en politieke idealen. Nu hebben de traditionele planners het nakijken en lijkt hun rol gereduceerd tot reactie en schadebeperking. Het congres New Towns & Politics van het International New Town Institute leek op zo’n verbazingwekkende uitzending van Discovery Channel. Gastheer Almere kwam deze 12 november goed uit de verf. Voor echte problemen moeten we naar het oosten kijken.
Uit de blubber van de Zuiderzee een nieuwe provincie optrekken is een typisch Nederlandse gedachte. Toch niet eens zo gek als je bedenkt dat de Zuiderzee is ontstaan door stormen en overstromingen. Daarvoor was het oer-Hollandse bodem. De kans om volgens de nieuwste idealen de perfecte stad te bouwen, verlost van alle organische verrommeling en armoede, is natuurlijk een hele mooie. Opvallend genoeg kampen juist steden als Almere met allerlei problemen. Ondanks of dankzij een perfect uitgedachte stedenbouwkundige structuur. Het plannen van de ideale stad en samenleving is een sterk staaltje Hollandse maakbaarheid.
Een stad als Almere laat zien dat de kloof tussen de geplande en geleefde ruimte vaak groter is dan mening architect en stedenbouwkundige doet vermoeden. Dat Almere dat ook beseft blijkt wel uit het Homeruskwartier. Hier zijn alleen de grote lijnen uitgedacht en kunnen toekomstige bewoners een perceel kopen en dit vrij invullen. Wel moeten zij zich houden aan de randvoorwaarden die door de gemeente Almere worden opgelegd.
Het congres New Towns & Politics (foto: International New Town Institute)
Het Homeruskwartier is een succesvol voorbeeld van het aanboren van zelforganisatie. Hoewel door de economische crisis veel bouwprojecten stil zijn komen te liggen, gaan deze kleinschalige private projecten gewoon door. Projectleider Jacqueline Tellinga spreekt over ‘democratisering van het zand‘. Een kritische reactie uit de zaal stelt echter wel dat de participatie nog erg gelimiteerd is. Bewoners krijgen wel de mogelijkheid hun eigen huis te bouwen, maar de mogelijkheid ontbreek om mee te denken over in welke buurt, wijk of gemeenschap zij willen wonen.
Groter, gekker en Aziatischer
Een viertal sprekers illustreren de Aziatische situatie, met een polonaise aan bizarre taferelen als gevolg. Le Corbusier’s verticale stad is één-op-één gekopieerd naar Azië. Andere stedenbouwkundige concepten verliezen hun betekenis en worden op nieuwe manieren toegepast in een totaal andere context. Dit levert smaakmakende voorbeelden. Een greep uit de selectie: ten noorden van Beijing wonen 500.000 mensen in een slaapstad met misschien twee supermarkten. Tin Sui Wai in Hong Kong (zie foto boven artikel), een vergelijkbare verticale megaslaapstad, noemt men City of Sadness vanwege enorme werkeloosheid en zelfmoordcijfers. In India bestaan complete nieuwe steden zonder enige water-, stroom- en afvalvoorzieningen, naast volledig private gated communities met eigen politie en regelgeving. Deze private steden hoeven zich niet te committeren aan nationale regelgeving maar zijn alleen toerekenbaar richting eigen investeerders.
Shanghai wordt omringd door negen volledig gethematiseerde steden, waaronder een Nederlandse. De meest succesvolle is het Chinees gethematiseerde exemplaar (foto: Bert van Dijk)
Volgens spreker Kyo Suk Lee zijn de Koreanen lelijk verslaafd aan het bouwen van nieuwe steden. In zijn analyse legt hij verschillende fasen van stedelijke ontwikkeling langs de stadia van verslaving en komt tot de conclusie dat afkicken de enige optie is. De relatie tussen deze nieuwe steden en de eindgebruiker is erg gespleten, erg problematisch en erg Aziatisch. Tegen die tijd dat er mensen moeten wonen is de verantwoordelijke politicus al lang vertrokken. Zo bezien zouden alle werkloze architecten in Nederland direct naar Azië moeten emigreren om te redden wat er te redden valt.
Stad als software
Gelukkig worden er ook steden gebouwd met duurzame idealen. Planoloog James Kostaras geeft zijn kritische reflectie op het fenomeen smart cities; het antwoord van het bedrijfsleven op het falen van de gemeenschap en de politiek om klimaatverandering, het energievraagstuk en dramatische bevolkingsgroei daadkrachtig aan te pakken. Masdar city in Abu Dhabi is zo’n stad, waar duurzaamheid tot in de haarvaten van het stedelijk weefsel is doorgedrongen. Maar gelijktijdig is het een isolering van de echte stad en de klimaatopgaven in de buitenwereld. Een duurzaam fort voor enkelen, geen oplossing veel velen.
Een ander voorbeeld is het project ‘LIVING PLAN IT’ in Portugal . Dit is geen stad meer zoals we hem kennen, maar een stad als perfect opererend systeem. Als gepatenteerde software om te verkopen. Hierin wonen betekent het systeem accepteren zoals dat is gecreëerd. Dergelijke ontwikkelingen roepen ernstige vragen op. Zijn we bereid onze democratische rechten op te geven om in de perfecte stad te wonen? Kan de private sector actief burgerschap accommoderen? En kan je dat van de private sector verwachten?
Gebroken idealen
De vrijdag van het tweedaagse congres New Towns & Politics bleef ondanks de overvloed aan informatie boeien. Het pauzeprogramma in de bioscoop zorgde voor de vrolijke noot door Engelse New Town propagandafilmpjes en een gezonde dosis Hollandse softporno te serveren. Het congres heeft de breedte van de definitie en de complexiteit van het onderwerp enorm vergroot. Een belangrijke conclusie is de sterke nuancering van de rol van architecten, stedenbouwkundigen en planologen in het plannen en realiseren van nieuwe steden.
Was het bouwen van een nieuwe stad ooit de ultieme politieke en stedenbouwkundige daad, inmiddels hebben de traditionele planners het nakijken. Nu zijn het de technologen en economen die de eer mogen strijken. Een reactie uit de zaal vat het allemaal nog even nuchter samen: nieuwe steden zijn een fata morgana. Als je te dicht in de buurt komt verdwijnen ze. Wat overblijft is de realiteit. Een nieuwe stad is gedoemd te mislukken. Dan begint de taak van de architect opnieuw. Het repareren van gebroken idealen.
—
Foto boven: Tin Shui Wai, City of sadness, is Hong Kong’s meest problematische New Town (foto: Sasalove)
Freek Liebrand
Freek Liebrand is stadsgeograaf en zelfstandig adviseur.