Wat is de staat van de Creatieve Stad anno 2010? Tien jaar zijn verstreken sinds The Creative City* van Charles Landry en zeven jaar na de wereldwijde bestseller van Richard Florida, The Rise of the Creative Class**. Steden over de hele wereld omarmen de creatieve sector inmiddels als motor van de economie en presenteren zich als creatieve stad. Reden voor RUIMTEVOLK om zich de vraag te stellen: wat heeft het concept van de Creatieve Stad en de Creatieve Klasse ons gebracht?
Interview met architectuurfilosoof Gideon Boie
RUIMTEVOLK interviewt in aanloop naar het debat over de creatieve stad kritische denker en architectuurfilosoof Gideon Boie van onderzoeksbureau BAVO. Aanleiding hiervoor is BAVO’s geruchtmakende pamflet ‘Pleidooi voor een Oncreatieve Stad’ (2006)***. We ontmoeten Boie in Rotterdam voor een gesprek over de rol van de kunstenaar in het concept van de Creatieve Stad.
De relatie tussen kunstenaar en stad is vaag en ambigu, zo stelt BAVO
Boie stelt zich op als kritische denker over het concept van de Creatieve Stad. Hij wil het debat aanzwengelen over de specifiek Nederlandse situatie, waarin de overheid de rol van kunst in de stad in sterke mate regisseert.
Boie: ¨In Nederland bestaat al sinds lange tijd een beleid waarbij de overheid kunst inzet ter verheffing van het volk. Elke middelgrote en grote stad heeft in Nederland een Centrum voor Beeldende Kunst (CBK). Andere Europese landen kennen deze georganiseerde mobilisatie van kunstenaars niet.
“Vandaag maken steeds meer steden een kunst- cultuurbeleid om een creatieve of creatievere stad te worden. Wij maken kunstenaars bewust van de ambigue relatie die hiermee met name de afgelopen tien jaar is ontstaan tussen kunstenaars en de stad. Wij doen dit vanuit onze kritiek op het neoliberale beleid, waarbij steden zich laten leiden door economische competitie.¨
Pleidooi voor de Oncreatieve Stad
In jullie Pleidooi voor de Oncreatieve Stad pleiten jullie voor een radicale afwijzing van de huidige, neoliberale manipulatie van creativiteit. Elke discussie over een alternatieve, meer democratische en niet economisch gestuurde invulling van een creatieve stad wordt volgens jullie onmogelijk gemaakt. Wat is de kern van jullie kritiek?
Boie: ¨Wij merkten op dat kunstenaars zich er vaak niet eens van bewust zijn dat ze de stad ontwikkelen. Kunstenaars werken mee om de wijk te verbeteren. Kunstenaars profiteren ook van de rol die zij krijgen in het geheel. Zij krijgen een bevoorrechte positie ten opzichte van de gewone burger, de bewoner van de wijk. Hoewel kunstenaars zo onderdeel vormen van een specifieke machtsverhouding in stedelijke ontwikkeling, is hun positie hierbinnen onuitgesproken. Wij prikkelen kunstenaars om uit de kast te komen en meer dan nu hun eigen rol te bepalen.¨
Groeit de tegenbeweging?
Is er sprake van een groeiende tegenbeweging tegen het concept van de Creatieve Stad? Acties in Detroit en Hamburg lijken daarop te wijzen. Kunstenaars in Hamburg hebben massaal een manifest ondertekend waarin zij onder de noemer NOT IN OUR NAME protesteren tegen de turbo-gentrification van de stad. BAVO kent de beweging in Hamburg niet van binnenuit, maar kan niet anders dan instemmen met het protest. Wel stelt hij dat hij het verwerpen van een verschijnsel als turbo-gentrification geen vrijbrief mag zijn voor willekeurige acties of zelfs passiviteit: ¨Kunstenaars leven in de stad, halen er hun inspiratie vandaan en ontkomen er dan ook niet aan om hun verantwoordelijkheid te nemen in de ontwikkeling van de stad.¨
Nieuw paradepaardje: Bureau voor Kunstenaarsparticipatie
Het Bureau voor Kunstenaarsparticipatie in Rotterdam, een recent initiatief van BAVO, omarmt de progressieve beleidvoornemens uit het cultuurparticipatiebeleid van de gemeente Rotterdam. Het is een knap staaltje van If you can’t beat them, join them. Belangrijke troef is de kunstmarinier, die moet bewaken of de gemeente Rotterdam de centrale uitgangspunten van het Cultuurbeleid 2009-2012 naleeft. Dit in navolging van de stadsmariniers, die Rotterdam al kent. Boie: ¨Door de termen van beleidmakers eigen te maken, wijzen we diezelfde beleidsmakers op het door henzelf geformuleerde beleid en dwingen we hen trouw te blijven aan de consequenties daarvan. In plaats van de schone ziel te spelen, houden we een voet tussen de deur. Sterker nog, we gaan in samenspraak met de dienst Kunst en Cultuur van de gemeente Rotterdam kijken hoe een kunstmarinier bijdraagt aan de versnelde implementatie van het Cultuurbeleid. ¨
De creatieve klasse heeft de stad nodig
De creatieve stad past als concept in het rijtje ‘The Global City’ van Saskia Sassen en de stedelijke clusters en brainports van Michael Porter. De stad heeft haar imago als probleemgebied achter zich gelaten; de arbeidersklasse verliest terrein. Is dit tij nog te keren? Wat is jullie alternatief?
Boie: ¨Wij willen er bij beleidsmakers en kunstenaars op aan dringen dat je het nadenken over de stad ook kunt vormgeven door uit te gaan van de kracht van de individuele stadsbewoner. Creativiteit wordt nog teveel beschouwd als een importproduct en dat zorgt voor vervreemding. Het creatieve potentieel van de bewoners van een stad sluit veel beter aan bij de specifieke problemen in een lokale situatie. Ons idee gaat ervan uit dat elk individu er toe doet in de ontwikkeling van een stad, omdat elk individu een aangeboren creativiteit heeft.”
Believer of unbeliever van de Creatieve Stad?
BAVO stelt zich zeer kritisch op tegen het huidige beleid rond de Creatieve Stad. Zijn jullie believers of unbelievers van het concept? Boie: “Moet je de discussie zo zwart-wit stellen? Ik denk dat we het debat genuanceerder moeten voeren. Ik ben een believer voor zover de creatieve stad uitgaat van de creativiteit van alle individuen in een stad. Ik ben een non-believer als het gaat om het op een troon zetten van een zogenaamde creatieve klasse.” OK dan. Samenvattend: BAVO is geen voorstander van het pamperen van de creatieve klasse , zoals zoveel gemeenten doen. Een echte creatieve stad moedigt al haar inwoners aan om hun creativiteit optimaal te benutten. Dit vraagt om een radicaal andere aanpak. “De kunstenaar moet zijn rol en plaats kennen binnen de creatieve stad. Het Rotterdamse Cultuurbeleid heeft groot gelijk als ze inzet op de voorbeeldrol van kunstenaars: het cultureel burgerschap van kunstenaars straalt uit naar anderen. Kunstenaars kunnen echter geen exclusiviteit opeisen.”
Medeoprichter onafhankelijk onderzoeksbureau BAVO
Boie vertelt vol vuur over de begindagen van BAVO. Hij en zijn compagnon studeren eerst aan het Hoger Architectuur Instituut in Gent, en vervolgens filosofie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Hier koppelen zij op pragmatische wijze filosofie aan stedelijke ontwikkeling. In 2002, al tijdens hun studie, richtten zij onderzoeksbureau BAVO op, van waaruit zij projecten initiëren en samenwerken met publieke en private partijen. De twee stellen zich kritisch en onafhankelijk op in het debat over architectuur, kunst en stadsontwikkeling.
BAVO is al bijna tien jaar actief in Nederland, voornamelijk in Rotterdam.
Het achterliggende motief voor BAVO is het aan de kaak stellen van maatschappelijke misstanden, zoals de teloorgang van de representatieve democratie en de achterstelling van minderheden.
BAVO doet zich voor in verschillende gedaanten: “soms is een theoretische verhandeling effectief (zie het Pleidooi..), op andere momenten is doelgerichte actie nodig om de neuzen in de juiste richting te krijgen.” Een voorbeeld actie is ‘de Janssens Werken’.
Vrijdag 17 september 2010 organiseert RUIMTEVOLK in Amsterdam een debat over de bijdrage van de creatieve klasse aan stedelijke ontwikkeligen. Dit artikel is geschreven als introductie op dit thema. Meer informatie over dit debat vindt u hier.
* The Creative City 2nd Edition, A toolkit for urban innovators. Charles Landry (2000, Comedia)
** The Rise of the Creative Class: And How It’s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life. Richard Florida. (2003 Basic Books)
***Pleidooi voor een oncreatieve stad. Onderdeel van Neo-Beginners, een tentoonstelling van Reinaart Vanhoe in TENT. Centrum voor Beeldende Kunst Rotterdam, september 2006.
Stella Blom Beleidsonderzoeker
Stella Blom werkt als beleidsonderzoeker en adviseur sociale en ruimtelijke vraagstukken bij onderzoeks- en adviesbureau DSP-groep.
