In de jaren veertig van de vorige eeuw werd voor Tuindorp Frankendaal in Amsterdam-Oost gezocht naar een indeling van de wijk die paste in het bebouwingsplan. Uiteindelijk viel de keuze op een vorm waarbij ruimtelijk gezien de woningen en open ruimte aan elkaar werden gekoppeld: de hovenverkaveling, een veelvuldig toegepaste verkavelingsvorm in naoorlogs Nederland. Het Tuindorp Frankendaal werd zo de proeftuin van de ‘hovenverkaveling’. Er ontstond een aaibaar en overzichtelijk dorpje midden in de stad met kleine rechtlijnige witte huisjes met platte daken. Het wijkje kreeg de bijnaam Jeruzalem, vanwege de gelijkenis met de woningen in de Israëlische hoofdstad.
Jeruzalem is ook een proeftuin geweest voor de bouw van duplexwoningen. De wijk bestaat uit 760 van dit type woningen. Als tijdelijke maatregel tegen de woningnood werden ze opgedeeld in kleine (30 a 40m2) beneden- en bovenwoningen, wat na verloop van tijd ongedaan gemaakt moest worden, ten behoeve van bewoning door een gezin. Van Rossem en Schilt (2002) van Bureau Monumentenzorg Amsterdam stellen dat het bereikte architectonische niveau zelden tot nooit meer in de wederopbouwjaren is geëvenaard.
Architecten van naam, Mien Ruys en Aldo van Eyck, zorgden voor respectievelijk de tuinaanleg en de speelplaatsen. Van Eesteren maakte het stedenbouwkundig plan.
Maar niet iedereen vindt dat Jeruzalem het verdient behouden te worden. In 1997 wees het toenmalige stadsdeel Watergraafsmeer de wijk als herstrucuteringsgebied aan. Er werd ingezet op vervangende nieuwbouw en/of toevoeging van extra woningen. Dit leidde in 2000 tot het besluit van drie corporaties om de duplexwoningen te slopen en te vervangen voor nieuwbouw. Na fel protest van de bewoners schoot de stadsdeelraad de plannen af. Bij de tweede poging in 2005 trokken de corporaties zelf de stekker eruit na constatering dat het plan (gedeeltelijke sloop) financieel niet haalbaar was. Maar medio 2007 heeft woningcorporatie Rochdale de sloopplannen opnieuw uit de kast getrokken.
Ondertussen moeten de plannen in een ander daglicht worden bekeken. De naoorlogse gebouwen vallen binnen het bereik van de Rijksmonumentendienst nu ze ouder dan vijftig jaar zijn. Tuindorp Frankendaal is een van de honderd potentiële naoorlogse monumenten op lijst die eind 2007 gepresenteerd werd door het ministerie van OC&W. Jeruzalem kan de eerste Nederlandse wijk worden die als rijksmonument te boek staat.
Wat nu? ´Ontduplexen´ (de beneden- en bovenwoning weer samenvoegen) zoals Van Rossem en Schilt (2002) aangeven, lijkt een goede oplossing. Qua woningtype bieden de duplexwoningen een unieke mogelijkheid tot transformatie. Na het ontduplexen ontstaat een woning inclusief tuintje met een vloeroppervlak dat ook naar huidige (Amsterdamse) maatstaven acceptabel is.
Ik zou zeggen: maak van de proeftuin van weleer opnieuw een proeftuin. Ga op zoek naar transformatievormen die respect tonen voor de naoorlogse architectonische en stedenbouwkundige waarden. Maak van Frankendaal opnieuw een voorbeeldwijk.
Coen de Rijk Projectmanager Stedelijke Vernieuwing
Coen de Rijk is werkzaam als assistent-projectmanager stedelijke vernieuwing bij het stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer (gemeente Amsterdam).
